STARE MIASTO

Stare Miasto - układ przestrzenny pochodzi z okresu lokacji miasta w XIII wieku. Pierwszy przywilej lokacyjny dla osadników w Rogoźnie pochodzi sprzed 1251 roku, na nim bowiem wzoruje się książę Przemysł I nadając przywilej lokacyjny Kostrzynowi Wlkp. Rogoźno otrzymało właściwy przywilej lokacyjny od księcia Przemysła II w dniu 24 kwietnia 1280 roku. Pozostałością po średniowiecznym Rogoźnie jest dobrze zachowany układ urbanistyczny z czytelną siatką ulic, parcelami i blokami zabudowy oraz rozplanowaniem rynku (pl. Powstańców Wlkp.). Obecna zabudowa mieszkalna Starego Miasta pochodzi z XIX i początku XX wieku. Dom przy ul. Kilińskiego 5 pochodzący z I poł. XIX wieku posiada ciekawą prostokątną wnękę wejściową ujętą w dwie kolumny. Podczas wykopalisk w latach 2005-2006 przy ul. Małej Szkolnej 4 natrafiono na relikty murowanego domu mieszkalnego z XVI wieku.

Miasto rozwinęło się w pobliżu grodu kasztelańskiego z XII wieku, na niewielkim pagórku otoczonym od północy przez rzekę Wełnę, od wschodu przez Jezioro Rogozińskie i od południa oraz zachodu przez mokradła, stawy i rowy. Gród (później zamek starostów), podgrodzie i kościół były dodatkowo oddzielone od miasta wałem obronnym i fosą. Miejsce dawnego grodu i zamku, obecnie całkowicie zabudowane, znajduje się na zachód od kościoła św. Wita. Legenda głosi, że kościół i zamek łączyć miały podziemne ganki. W okolicach grodu znaleziono obosieczny miecz żelazny z XII wieku z napisem +INIOINI+ po obu stronach głowni. 

Kościół św. Wita - najcenniejszy zabytek Rogoźna i za razem najstarszy kościół w mieście, związany według księdza Józefa Nowackiego ("Dzieje Archidiecezji Poznańskiej", T.2) z grodem z X wieku i późniejszym rogozińskim grodem kasztelańskim, fundowany według tradycji przez księcia Mieszka I i Dobrawę, na co miałoby wskazywać między innymi, przywiezione przez Dobrawę z Czech, bardzo stare wezwanie. Obecny kościół wzniesiony w stylu późnogotyckim w 1526 roku z fundacji starosty rogozińskiego Andrzeja Dołęgi Kretkowskiego i zapewne także królowej Bony przez Marcina Mora i Klemensa z Ostroroga (niezachowany do dziś napis łaciński wyryty na dwóch cegłach szkarpy opinającej ścianę wschodnią obiektu głosił: 1526 edificatum per Martinum Mora et Clementium a Ostrorog). Z kolei napis zachowany na zewnętrznej ścianie prezbiterium informuje, że położenie kamienia węgielnego pod budowę kościoła nastąpiło dnia 3 lipca 1526 roku o godzinie ósmej (Fundatio prima iniectio lapidis tertia Julii 1526 Hora 8). Budowa trwała przynajmniej kilkanaście lat. W 1668 roku do kościoła dobudowano zakrystię i skarbiec, a w 1862 wzniesiono kruchtę według projektu berlińskiego architekta Friedricha Augusta Stülera (1800-1865).

Kościół jest murowany z cegły, częściowo otynkowany, trójnawowy, pseudobazylikowy, z wydzielonym węższym prezbiterium. Nawa główna i prezbiterium przykryte są sklepieniem gwiaździstym, nawy boczne - krzyżowo-żebrowym. Obie nawy rozdzielone są ostrołukowymi arkadami. Chór muzyczny barokowy, wsparty na trzech arkadach z pilastrami.

Najważniejsze zabytki znajdujące się wewnątrz świątyni to: mosiężna chrzcielnica gotycka z I poł. XV wieku - w kształcie kotła na trzech łapach zwierzęcych, ozdobiona pięcioma postaciami świętych, pieczęciami z XIV wieku i medalionem rusko-bizantyjskim, prawdopodobnie z XII wieku; obraz św. Wita - barokowy z drugiej ćwierci XVIII wieku, w srebrnej koszulce; neogotycki ołtarz główny z 1897 roku, czteroskrzydłowy; późnobarokowy ołtarz w nawie północnej - z ok. 1700 roku z herbem Radwan; późnobarokowy ołtarz w nawie południowej - z czwartej ćwierci XVIII wieku, stiukowy, o płaskiej dekoracji z obrazami Chrystusa i św. Stanisława; rzeźba Chrystusa Frasobliwego - w kruchcie, późnogotycka z XVI wieku, ludowa, z polichromowanego drewna; krucyfiks na belce tęczowej - z I połowy XVII wieku; kielichy: jeden srebrny, późnorenesansowy z I połowy XVIII wieku i drugi barokowy, częściowo złocony, fundacji Macieja Zielińskiego z 1623 roku; liczne obiekty w stylu neogotyckim z XIX i XX wieku - stalle, konfesjonały, stacje drogi krzyżowej, szafa organowa, tron i ambona.

Kościół wpisano do rejestru zabytków w dniu 12 grudnia 1932 roku. Przy świątyni ulokowane są: drewniana dzwonnica z lat 50. z trzema dzwonami (jeden z nich z 1613 roku), kaplica pogrzebowa z II połowy XIX wieku, grota Matki Boskiej z okresu międzywojennego.

Rynek Nowego Miasta- obecnie nosi nazwę: Plac Karola Marcinkowskiego. Wytyczony po lokacji Nowego Miasta Rogoźna dokonanej przez starostę Jakuba Szołdrskiego w roku 1750. W rynku i przyległych ulicah zachowała się dawna zabudowa z I połowy XIX wieku. Są to głównie parterowe domy, niekiedy z wystawkami i wejściem na osi, ujętym w dwie kolumny cofnięte poza lico ściany (Wielka Poznańska nr 14, 29, 35, 38, 43, 47, 56, 64, pl. K. Marcinkowskiego nr 4, Gościnna nr 8). Przy placu zwanym potocznie przez mieszkańców Placem Karola oraz w jego najbliższym otoczeniu znajdują się interesujące obiekty zabytkowe:

• Ratusz - Muzeum Regionalne im. Wojciechy Dutkiewicz - Pl. K. Marcinkowskiego 1. Wzniesiony w formach późnoklasycystycznych w latach 1826-1828, a rozbudowany o dodatkowe skrzydło 1911-1913. Z pierwotnego wyposażenia zachowały się drzwi do kasy miejskiej z 1914 roku oraz kilkanaście krzeseł z dawnej sali sesyjnej z końca XIX wieku. Budynek zlokalizowany jest przy dawnym rynku Nowego Miasta, obecnie noszącym nazwę Plac Karola Marcinkowskiego. Na dachu ratusza znajduje się wieżyczka z zegarem. Budynek jest siedzibą Muzeum Regionalnego im. Wojciechy Dutkiewicz i Rogozińskiego Centrum Kultury. W roku 2007 w bruk przed głównym wejściem do ratusza wkomponowano ułożony z kostki granitowej wizerunek herbu Rogoźna. Od roku 2008 z wieży ratuszowej codziennie o 12 w południe rozlega się Hejnał Rogoźna.
  
• Budynek dawnej szkoły dla Nowego Miasta - pl. K. Marcinkowskiego 2. Malowniczy, dobrze zachowany, parterowy budynek kalenicowy pochodzący z XIX wieku.
  
• Dawny sąd - pl. K. Marcinkowskiego 9. Historyczny, dwukondygnacyjny budynek z czterema kolumnami wzniesiony w I połowie XIX. Na fasadzie tablica informująca, że w 1846 roku "Tu złożył swój testament Karol Marcinkowski".
  
• kościół św. Ducha - dawny zbór ewangelicki, znajduje się przy placu Jana Pawła II. Budowę rozpoczęto w roku 1808, nieukończoną świątynię konsekrowano w roku 1817, wznoszenie fasady zakończono ostatecznie w roku 1839. W 1945 zbór ewangelicki został przekazany katolikom, parafię utworzono w roku 1965.
  
  Budynek zwrócony jest frontem na zachód, wzniesiony w stylu późnoklasycystycznym z neoromańską fasadą, na planie prostokąta, z prostokątnym aneksem od strony zachodniej, przykryty dwuspadowym dachem obłożonym blachą. Elewacje boczne rozczłonkowane pilastrami, okna zamknięte półkoliście. Fasada zamknięta w dwa potężne filary, zwieńczone namiotkowymi daszkami. Na osi fasady trójarkadowe wejście główne, a nad nim wysokie okna ujęte w potrójną arkadę - i jeszcze wyżej okrągłe okno. W zwieńczeniu czworoboczna sygnaturka (wieżyczka) z zegarem, przykryta daszkiem z kulą i krzyżem. Wnętrze jednoprzestrzenne. Sklepienie to pozorna drewniana kolebka. Drewniane empory (balkony) boczne oraz chór muzyczny wsparte na żłobkowanych kolumnach. W oknach XIX-wieczne witraże przedstawiające Chrystusa oraz świętych Piotra i Pawła. Strop ozdobiony pasami z rozet. Szafa organoza z I połowy XIX wieku. Balustrady empor pełne, zdobione rozetami i płycinami. Wyposażenie wnętrza współczesne.
  
  Na placu przed kościołem pomnik - popiersie Jana Pawła II z 2006 roku. Obok świątyni drewniana dzwonnica przykryta czterospadowym dachem, zwieńczona masztem z kulą i chorągiewką, na której data - 1796. Dwa dzwony z XIX wieku. Na południowy zachód od kościoła, na narożniku pl. K. Marcinkowskiego, znajduje się budynek byłej pastorówki z II połowy XIX wieku o układzie antytetycznym (symetrycznym), z mansardowym dachem.
  

Inne zabytki znajdujące się w różnych częściach Rogoźna:

Liceum Ogólnokształcące im. Przemysława II - piętrowy, nieotynkowany budynek dawnego gimnazjum, wzniesiony w 1869 roku na terenach toru jeździeckiego należącego niegdyś do jednostki wojskowej. Wewnątrz Szkolna Izba Tradycji, w której zgromadzono starodruki sięgające czasów pruskich, liczne dokumenty i fotografie, znajduje się tu także Biblioteka im. Marii i Józefa Sobolewskich zawierająca bezcenne wydawnictwa z końca XIX wieku i okresu II Rzeczypospolitej. W roku 2012 szkoła uroczyście obchodziła jubileusz 150-lecia swego powstania. 

Dawny Sąd Grodzki przy ul. Kościuszki 15. Budynek z roku 1905 wzniesiony w stylu neogotyckim, od roku 1957 do końca roku szkolnego 2011/2012 mieścił Zespół Szkół Agrobiznesu im. Dezyderego Chłapowskiego. 

Gmach Seminarium Nauczycielskiego - przy ul. II Armii Wojska Polskiego 1. Oddany do użytku w roku 1908 dla miejskiego Seminarium Nauczycielskiego (utw. w 1903 roku) i Szkoły Ćwiczeń. Pseudogotycki, o rozwiniętej bryle, nieotynkowany, mieści 115 izb. Dachy dwuspadowe, z naczółkami i oczkami, kryte dachówką. W fasadzie nad wejściem głównym wysokie, łukowate okna auli szkolnej niegdyś ozdobione witrażami z postaciami z Ewangelii. Część fasady nad aulą - piękny schodkowy szczyt, zniszczył pożar w 1974 roku. Przez wiele lat w budynku funkcjonowało znane Liceum Pedagogiczne. Obecnie mieszczą się w nim Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Zespół Szkół im. Hipolita Cegielskiego i Zespół Szkół Agrobiznesu im. Dezyderego Chłapowskiego.

Poczta - piękny, reprezentacyjny budynek z lat 1894-97, gruntownie odnowiony w latach 1996-97.

Budynek starego szpitala miejskiego - z końca XIX wieku, obecnie gruntownie odrestaurowany i rozbudowany mieści Regionalne Centrum Profilaktyki Uzależnień dla Dzieci i Młodzieży - jednostkę samorządu woj. wielkopolskiego. Stary szpital położony jest przy ul. Wielkiej Poznańskiej 89.

Budynek dawnej szkoły podstawowej - przy ul. Kościuszki. Szkoła w 1996 roku obchodziła 100-lecie swego istnienia, obecnie w budynku mieści się Gimnazjum nr 1 im. Mazurka Dąbrowskiego.

• cmentarz katolicki
  
• nieczynny cmentarz ewangelicki - położony w południowej części miasta, nad Jeziorem Rogozińskim, służył mieszkańcom Rogoźna wyznania ewangelickiego. Do dziś na cmentarzu zachowało się wiele nagrobków i kute balustrady otaczające kwatery nagrobne. W północnej części nekropolii zbiorowa mogiła żołnierzy niemieckich poległych w  I i II wojnie światowej. Brama cmentarna zawiera napis w języku polskim i niemieckim. Podobnie dwujęzyczny napis ma płyta odsłoniętego w 2003 roku pomnika, jej treść brzmi:
  "ZIEMIA, NA KTÓREJ STOISZ, TO MIEJSCE STAREGO CMENTARZA EWANGELICKIEGO. TUTAJ SPOCZYWAJĄ CI, DLA KTÓRYCH CHRYSTUS JEST NADZIEJĄ ZMARTWYCHWSTANIA" / "DER BODEN AUF DEN DU STEHST IST DER ORT EINES ALTEN EVANGELISCHEN FRIEDHOFES. HIER RUHEN DIE, FUR DIE CHRISTUS DIE HOFFNUNG DER AUFERSTEHUNG VON DEN TOTEN IST"
  

Wójtostwo - najstarsza część Rogoźna. W okresie przedlokacyjnym znajdował się tutaj gród obronny (VIII-IX wiek), następnie osada produkcyjna (IX-X wiek), targ (X-XII wiek) oraz osada wolnych gości - hospites, wymieniona w źródłach w 1251 roku. Do dnia dzisiejszego po dawnym grodzie obronnym zachowało się częściowo zniszczone grodzisko nad Wełną.

 W czasach nowożytnych został założony cmentarz żydowski, stąd miejsce nazywa się Żydowską Górą.
Cmentarz żydowski - stary cmentarz żydowski został założony pod koniec XVI wieku. Podczas II wojny światowej zdewastowany przez Niemców. Płyty nagrobne zostały wykorzystane do wybrukowania ulic wokół Nowego Rynku. Po wojnie pokryto te ulice asfaltem – bez wcześniejszego usunięcia macew. Na powierzchni 1,5 hektara nie zachował się żaden nagrobek. Zachowały się jedynie ruiny dawnego domu przedpogrzebowego z początku XX wieku. Nowy cmentarz żydowski został założony w XIX wieku. Podczas II wojny światowej również zdewastowany, a po wojnie zlikwidowany. Kilka zachowanych rozbitych macew znajduje się w Muzeum Regionalnym. Po rogozińskiej synagodze nie pozostało ani śladu.